Terug naar blogoverzicht

Grenzeloos Wandern langs de Limes

Reconstructie van een Romeinse wachttoren langs de oude noordgrens van het Romeinse Rijk
Tekst Joost Vermeulen beeld Mark Rammers

De Limes, de oude noordgrens van het Romeinse Rijk, is een dankbaar thema voor een wandeltocht. In Duitsland slingert de route ruim 900 km langs de restanten van de historische verdedigingslinie.

Een betonnen rivierpromenade, een gedateerd kuuroord en een winkelstraat die betere tijden heeft gekend. Het plaatsje Rheinbrohl, heeft op het eerste gezicht weinig te bieden. Toch heeft Rheinbrohl onder historici, Romeinenfanaten en wandelenthousiasten een welhaast magische klank. Want hier op de oostoever van de Rijn, op nog geen twintig kilometer ten noorden van Koblenz, begint de zogeheten Obergermanische-Raetische Limes; een zevenhonderd kilometer lange door de Romeinen aangelegde grensversterking. Sinds een aantal jaren loopt er langs deze grens een schitterend langeafstandwandelpad, de Limes Wanderweg.

‘Dit is nummer I/1’, staat er op het informatiepaneel naast de ruim tien meter hoge houten toren die even buiten Rheinbrohl tegen de berghelling aan staat. Voordat we verder kunnen lezen, begint een man met een hond die onze belangstelling voor deze toren was opgevallen, te vertellen.

rood=gelopen route
rood+blauw=totale route

“Het is de eerste wachttoren van de eerste sectie. Het origineel stond iets zuidelijker vlak aan het water. De restanten daarvan zijn in de 19de eeuw al opgegraven toen de kademuur hier versterkt werd,” zegt hij. De man schudt zijn hoofd en zucht: “Ze hebben er wel werk van gemaakt die Romeinen.”

Op het moment dat hij zijn geschiedenisles wil voortzetten, vraagt de hond zijn aandacht. Die moet duidelijk nodig. Terwijl de hond hem wegtrekt, draait hij zich nog even om en wijst naar onze rugzak. “U gaat wandelen?” Na een bevestigende knik wenst hij ons een fijne wandeling. “En o ja, ga beslist kijken in Niederbieber dort is es ja so schön.” Waarna hij in de bosjes verdwijnt.

Romeinse wachttoren langs de Limes
Foto ©Mark Rammers

Gereconstrueerde wachttorens

Niet ver van de wachttoren vinden we het eerste teken dat we op de goede route zitten. Een zwarte gestileerde weergave van een wachttoren is op een boom geschilderd. Dit vignet zal ons de komende paar dagen – met vallen en opstaan – niet alleen door een prachtig landschap voeren, maar ook langs talloze restanten uit de Romeinse tijd: gereconstrueerde wachttorens, resten van de grote aarden wal, soms met stukken van de palissade er nog op, en de ruïnes van grotere en kleinere forten.

RömerWelt

Wie zich niet van tevoren goed heeft ingelezen over het hoe en vooral over het waarom van al die Romeinse resten hier in de bossen van Midden-Duitsland, doet er goed aan om voordat je aan de wandeling begint minstens een uur uit te trekken voor een bezoek aan het Avonturenmuseum RömerWelt in Arienheller. Want hoewel er hier en daar langs de route infopanelen staan opgesteld is het, wanneer je niet goed voorbereid bent, lang niet altijd direct duidelijk waar je naar kijkt en wat dat betekent. Het museum vind je pal aan het begin van de route.

Ontbrekende markeringen

Een andere broodnodige voorbereiding is de aanschaf van een goede kaart. De route is in principe gemarkeerd, maar er ontbreekt hier en daar toch het een en ander. Het zwarte teken waarmee de route aangegeven wordt, is relatief klein en is daardoor vaak lastig te ontdekken in de soms dichte vegetatie. En wij merkten dat bosarbeiders geen rekening houden met aangebrachte markeringen. Vooral in de omgeving van het fort van Holzhausen ontbreken ze over een langere afstand. Dat houdt verband met de kap van grote percelen naaldhout vanwege de oprukkende letterzetter-kever, die deze bossen aantast.

De ontbrekende of slechte signalering in het veld, komt doordat er heel veel partijen betrokken zijn bij het in stand houden van de route. De hele ruim 700 kilometer lange Obergermanische-Raetische Limes is weliswaar een archeologisch monument met zelfs de status van werelderfgoed, maar het onderhoud en beheer is verdeeld over vier Bundesländer (Rheinland-Pfalz, Hessen, Baden-Württemberg en Beieren) met elk hun eigen regels. Daarnaast hebben de 95 gemeentes over wier grondgebied de Limes Wanderweg loopt, soms ook nog hun eigen regels en onderhoudschema’s.

Voor het 75 kilometer lange deel van de Limes Wanderweg in de provincie Rheinland-Pfalz – het traject dat wij doen – is er gelukkig een prima 1:25.000 wandelkaart verkrijgbaar. Op die kaart staat de Limesroute goed ingetekend. Op het internet zijn van dit stuk ook delen van de route beschreven. Er is echter geen echte gids met beschrijving beschikbaar.

Houten palissade

Al op de eerste dag wordt na anderhalf uur lopen de verhoging zichtbaar waarop de houten palissade ooit stond. Hij is over een paar honderd meter goed in het landschap te volgen. Hoe een dergelijke palissade er uit moet hebben gezien wordt even later duidelijk. Ter hoogte van de plek waar ook de fundamenten van een wachttoren zijn blootgelegd, is namelijk een stuk van de palissade gereconstrueerd.

Op deze plek is ook goed te zien hoe het systeem van wachttorens werkte. Ze waren namelijk zo gebouwd dat men vanuit de ene toren steeds de volgende kon zien liggen. Vanaf de plek waar toren I/8 (de achtste toren gerekend vanaf de allereerste bij Rheinbrohl) lag, kun je dan ook duidelijk de ongeveer 900 meter verderop gelegen reconstructie van toren I/9 zien liggen.

Limesroute in Rheinland-Pfalz
Foto ©Mark Rammers

De Rijn en Koblenz

Vanaf de houten omloop van deze toren, die op het hoogste punt in de omgeving staat (de Beulenberg), heb je een fantastisch uitzicht. Zelfs de torenflats van Koblenz kun je in de verte zien liggen en de Rijn schittert in het midden als een smalle blauw-grijze streep.

Vanaf de Beulenberg daalt de route langzaam door de dichte bossen terug naar de Rijn. Op sommige stukken moet je de paden delen met fietsers die de Limes fietsroute volgen. Ter hoogte van Rodenbach komt de route bij bebouwing uit. Vanaf daar loop je verder over een smalle asfaltweg richting Niederbieber. Dat deel kun je vermijden door nog voor Rodenbach de wit-blauw gemarkeerde Rheinsteig naar links te volgen, al loop je dan wel iets langer. Voordat de Rheinsteig de Moorbach kruist, buig je vervolgens terug schuin rechts richting Niederbieber.

Romeins badhuis

De Man met de Hond had gelijk. In een villawijk van Niederbieber ligt namelijk een van de mooiste en leukste Romeinse overblijfselen langs onze route. De contouren van een badhuis en een tempel zijn duidelijk zichtbaar. Die hoorden bij een van de zogeheten ‘cohortenforten’. Dat waren vlak achter de feitelijke grens gelegen versterkingen waar één of soms meerdere eenheden van 100 man gelegerd waren. Van daaruit werden de wachttorens bevoorraad en konden in geval van een illegale grensoverschrijding de troepen snel naar de gewenste plek worden gedirigeerd.

Verderop langs de route passeren we een heel ander soort Romeins fort. Castell Anhausen, dat in de bergen boven Oberbieber ligt, behoort tot de zogeheten kleincastella. Dat waren forten waarin één hooguit twee kleine eenheden (maniples) waren gelegerd.

Kleinkastell Hillsheid
Kleinkastell Hillscheid foto ©Mark Rammers

Aarden wal

Na het fort van Anhausen loopt de route over goed begaanbare paden eerst nog wat verder omhoog om dan na enkele kilometers opnieuw aan een lange afdaling richting Rijn te beginnen. Op dit stuk door het bos is op veel plekken de aarden wal duidelijk zichtbaar. Eerst ligt hij aan je rechterhand. Ter hoogte van de voormalige wachttoren I/46 kruis je hem vervolgens en blijft hij aan je linkerzijde zo nu en dan zichtbaar.

Na het dorpje Sayn, dat je na een korte steile afdaling bereikt, begint een van de steilste passages van onze tocht. Langs de linkeroever bij Biexbach stijg je omhoog, daarna kruis je een beek om ten slotte uit te komen op de Pulverberg. Hier staat weer een gereconstrueerde wachttoren en ook is er daar vlakbij een deel van de palissade herbouwd.

Witgesausde toren

Nadat je vlak bij een oude watermolen een beek bent gepasseerd, wandel je richting Hilscheid. Daar staat weer een reconstructie van een wachttoren. Deze toren is recentelijk helemaal wit gesausd. Sinds kort denken archeologen namelijk dat dat in de Romeinse tijd gebruikelijk was. Naast de wachttoren is ook een kleine Romeinse tuin ingericht.

Voorbij Hillscheid slingert de route zich verder langs de rand van de heuvels, met op een aantal plekken schitterend uitzicht. Na een lange wandeling waarbij er het nodige klim- en daalwerk nodig is, volgt nog een kuitenbijtende afdaling in de richting van Bad Ems, een kuuroord aan de rivier de Lahn. Hier geen vergane glorie, maar prachtig onderhouden 19de-eeuwse architectuur en een schitterende boulevard langs de rivier. Een met natuurzuiver water gebrouwen lokaal bier op een schitterend terras aan het water, veel beter kan het wat ons betreft niet.

De route kruist de rivier en gaat aan de overkant, deels door een buitenwijk, steil omhoog naar opnieuw een fantastisch uitzichtspunt (Auf der Winterberg). Van hieraf gaat de route verder in zuidelijke richting om uiteindelijk in zuidoostelijke richting af te buigen. De dichte bossen van het Westerwald maken langzaam plaats voor meer open landschap.

Fort van Pohl

Voor het dorp Sweichhausen loopt de wandelroute een tijdje weer parallel met de Limes fietsroute. Een van de laatste en grootste Romeinse aandachtspunten vormt het fort van Phol. Dit fort is helemaal gereconstrueerd en in het interieur is een klein informatiecentrum ingericht.

Het fraaie in een dicht dennenbos gelegen fort van Holzhausen ten slotte ligt pal op de grens van de Bundesländer Rheinland-Pfalz en Hessen. Wie er dan nog niet genoeg van heeft, kan nog wel even doorwandelen. Er volgen nog ruim 600 kilometer en vele tientallen Romeinse monumenten voordat je uiteindelijk bij de Donau bent. Daar eindigt de Limes Wanderweg. Maar voor ons zat het er voorlopig op.

Dit verhaal is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit het Matchingfonds en verscheen eerder in Wandelmagazine, editie no. 2, 2021.
Met dank ook aan het Duits Verkeersbureau en Deutsche Limes Strasse V.E., zie Limesstrasse.de

Info Limes Wanderweg

Een goede etappe-indeling waarbij de wandelingen steeds tussen de 15 en 20 kilometer lang zijn is:
 1.  Rheinbrohl – Rodenbach/Niederbieber
2.  Niederbieber/Oberbieber – Sayn/Bendorf
3.  Sayn – Hillscheid/Höhr-Grenzhausen                     
4.  Hillscheid – Bad Ems
5.  Bad Ems – Dornholzhausen
6.  Dornholzhausen – Holzhausen an der Haide

Rheinbrohl is goed met het OV te bereiken. IC naar Mönchengladbach, daar overstappen op de stoptrein naar Koblenz. Holzhausen an der Haide is wat lastiger te bereiken. Het dichtstbijzijnde treinstation is Dornholzhauzen.

In alle etappeplaatsen zijn overnachtingsmogelijkheden en is er horeca. Niet altijd zijn dat echte restaurants, maar overal is er wel een Imbiss (snackbar) of andere simpele eetgelegenheid. Langs de route zelf is de horeca vrijwel afwezig. Dus voldoende drinken en eten meenemen voor onderweg. Sommige stukken vooral in de afdalingen kunnen na regenval glad zijn. Goede wandelschoenen zijn echt wel een must.

Voor een overzicht van de geschiedenis van de Limes in Rheinland-Pfalz zie: het artikel Romeinse Limes Sporen in Rijnland-Palts in Archeologie Magazine 2020 nr. 6 p. 12-15.

Wie meer wil weten over de hele Limes Wanderweg zie: Limesstrasse.de

Voor wie het Duits machtig is, is er het zeer verhelderende boek over de (Duitse) Limes:

Martin Kemkes et al.
Der Limes: Grenze Roms zu den Barbaren
Jan Thorbecke Verlag

De wandelkaart van de Limes in Rheinland-Pfalz is een uitgave van Landesambt für Vermessung und Geoinformation Rheinland-Pfalz.
Deze kaart is in Nederland o.a. verkrijgbaar bij Boekhandel de Noorderzon in Arnhem, www.denoorderzon.nl