Main Beskid Trail: ontdekkingstocht door Zuid-Polen

Tekst en beeld Shanna Bussink (Rayu)

Kun je dan zomaar naar Oekraïne lopen? Helemaal naar de grens en dan een land in oorlog inkijken?

Daar leek het wel op. En al was ik op de hoogte dat de oorlog zich met name aan de oostzijde van het land afspeelde en ik me daardoor niet veel zorgen maakte, het idee had toch iets bevreemdends.

Maar daar stond ik. Naast niet meer dan een houten balk ter afscheiding en een paar borden dat ik niet verder mocht. Ik keek een land in vol weergaloze, bergachtige wildernis. Geen helikopter, geen vliegtuig, geen hekken, geen camera’s, geen geluid. Alleen onbevattelijke stilte en ongerepte natuur.

En hoe ongemakkelijk het ook voelde, het was tegelijkertijd ook iets dat Polen kenmerkte, en ook precies deze trail samenvatte; stilte en natuur over historisch woelige grond. Een trail die dwars door gebieden liep die allemansland waren geweest. Lappen grond aan voormalig oorlogsgebied, velden vol veldslagen, bossen vol schuilplaatsen, een pad door Polen dat ooit in de tijd niet eens Polen genoemd werd. En dat deze Main Beskid Trail zelfs eens 250 km verder doorliep naar de Chornohora (Zwarte Bergen) in Oekräine omdat het toen wél bij Polen hoorde, kan geen duidelijkere aanwijzing zijn dat je door historisch rijk gebied vol grensverleggingen loopt.

Trail met vele kleuren

Het bijzondere aan de Main Beskid Trail is alsof je constant door een prisma kijkt: als je je focus verlegt kleurt de trail steeds anders. Er komt van alles aan bod, zonder dat het een overmaat wordt als je je er zelf niet in onderdompelt.

Natuur? Geregeld sta je op een bergtop de verte in te turen en loop je door hectares aan oerbos volop bevolkt door wilde dieren, maar enige beschaving is tegelijkertijd ook nooit heel ver weg. Cultuur? De Poolse cultuur is in de vele authentieke berghutten inclusief klassiek Poolse gerechten zoals pierogi niet te missen en de Karpatische bergvolkeren en houten architectuur in kleine dorpjes maken het dikwijls een reis door de tijd.

Historie? Een vreemde eend in de bijt als het gaat om langeafstandwandelpaden, omdat het geen oude handelsroute is, geen pelgrimsroute, geen anderszins historisch significant pad… maar de gebieden waar je doorheen loopt zitten bomvol historie: meerdere wereldoorlogen, microstaten, bergen als vertier in de vorige eeuw, landjepik, inheemse culturen, grensverleggingen, klassieke kuuroorden, twee vliegtuigongelukken met stukken vliegtuig als monument aan het pad… en nog zoveel meer.

Historie

Het begon ooit eens met de Tatra Sociëteit, opgericht in 1873 en na het herwinnen van de onafhankelijkheid van Polen in 1920, ging het na een fusie verder onder de naam Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (PTT). Samen met de Poolse Vereniging voor Toerisme en Bezienswaardigheden had het als doel de Poolse bergen aantrekkelijk en toegankelijk te maken. Kazimierz Sosnowski presenteerde in 1923 in het tijdschrift Przegląd Sportow hiervoor een idee om een ​​trail aan te leggen. Hij was een bepleiter van het toerisme en auteur van een gids over de Westelijke Beskiden, gepubliceerd in 1914.

Sosnowski was van mening dat het toeristische pad en hutten zo zouden moeten worden geplaatst dat toeristen kunnen wandelen en overnachten in een hut op één dag lopen afstand. En dat aan één hoofdpad door de meest aantrekkelijke Poolse berggebieden. Dit idee werd geïmplementeerd onder de naam Główny Szlak Beskidzki: de Main Beskid Trail. De route werd grotendeels ontworpen door Mieczysław Orłowicz, een toerisme-activist en oprichter van de Academische toeristenclub in Lviv. In 1935 werd besloten dat de kleur rood alleen aan de Główny Szlak Beskidzki mocht worden toebedeeld.

Echter stond de Tweede Wereldoorlog nog te gebeuren. Als gevolg van de territoriale overeenkomsten die een einde maakten aan de oorlog, verloor Polen één derde van zijn berggebied. De route werd hierdoor gewijzigd. De Beskid-gebieden die op het grondgebied van het naoorlogse Polen bleven, werden met elkaar verbonden. Het rijgt in de hedendaagse vorm zes berggebieden aan elkaar: van west naar oost loop je door Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski en Bieszczady.

In de jaren negentig werd de trail opgenomen in het systeem van Europese wandelpaden – een netwerk van 11 toeristische routes die de meest afgelegen uithoeken van Europa met elkaar verbinden. De Main Beskid trail overlapt gedeeltelijk met het traject van twee Europese langeafstandsroutes, de E3 en de E8.

Cultuur & religie

Met de Main Beskid Trail loop je door de Karpaten, het overkoepelende, meerlandige berggebied. Een van de bergvolkeren hier zijn de Lemken. Ze wonen voornamelijk in de Karpaten van Polen, Oekraïne en Slowakije. Ze hebben een eigen taal, een dialect van het Rusyns. De meeste Lemken zijn lid van de Grieks-Katholieke Kerk, hoewel er ook een aantal aanhangers van de Oosters-Orthodoxe Kerk zijn. Religie speelt een centrale rol in hun culturele identiteit en die vind je terug op de trail. De traditionele Lemko-architectuur omvat houten kerken, bekend als cerkwie, die opvallen door een unieke bouwstijl met meerdere koepels.

Een van de opmerkelijke cerkwie-kerken langs de route is de kerk in Bartne, een dorp in het Beskid Niski-gebied. Direct aan het pad gelegen en niet te missen is de Grieks-katholieke cerkwie in Chyrowa uit 1780, een van de twee kerken die overeind gebleven is nadat het dorp tijdens gevechten in september 1944 in brand stond. De Lemken werden verjaagd en het dorp werd uiteindelijk in beslag genomen door Tsjechoslowaakse troepen. De Lemken zijn onder andere aan het pad nog wel woonachtig in Krynica Zdrój en Komańcza. Op 10 kilometer afstand van de trail, in Zyndranowa, kun je het Lemko-museum bezoeken om meer te leren over hun cultuur. De prachtig vormgegeven orthodoxe kerkbouw zie je geregeld terug tijdens deze wandeltocht. Gelukkig heeft het één en ander nog staande kunnen blijven in roerige tijden.

Architectuur

Als ik halverwege de route op de kaart kijk en zie dat de route over de gehele lengte van een dorp loopt, ben ik wat ontstemd. Na veel oerbos en natuurschoon ziet zoveel civilisatie over asfalt er op de kaart weinig aantrekkelijk uit. En ik begrijp de keuze van de route niet zo goed. Dat verandert instant als ik het dorp, Krynica-Zdrój, bereik. De iconische houten gebouwen uit de 19^de eeuw brengen een nostalgische sfeer in dit dorp vol kuuroorden en drinkhallen. Ik kijk mijn ogen uit. Een felblauw houten pand aan de promenade blijkt het Nikifor-museum te zijn; over de bekendste naïeve schilder van Polen.

Er volgen meerdere houten huizen in een palet van kleuren. Dan wandel ik langs een prachtig larikshouten pand dat mijn aandacht trekt. Ik ontdek dat het een plek is waar je louter water kunt bestellen. Maar wel vele soorten heilzaam water, uit een tap. Zoals het ijzerhoudende Zuber. In totaal zijn er 21 minerale bronnen. Dit, in combinatie met de frisse berglucht en ontzagwekkende natuur, leverde vele kuuroorden in het gebied op. Ze zijn te herkennen aan de toevoeging zdrój. Iwonicz-Zdrój, Rabka-Zdrój en Rymanów-Zdroj zijn ook mooie voorbeelden van de sfeervolle, klassieke architectuur.

Militaire geschiedenis

Ik beklim de Turbacz-top: niet te missen met zijn markante zuil op 1310 meter hoogte en het hoogste punt van berggebied Gorce. Ooit kon je, met een telescoop, vanaf hier naar Kraków kijken. Een sterke aanwijzing dat het in militaire tijden een belangrijke rol moet hebben gespeeld. Er is nog steeds uitzicht, maar de begroeiing is fors toegenomen. Ik loop door in een korte afdaling naar de gelijknamige hut. De hut heeft veel historie, dat zie en voel je aan alles. Her en der is er wat gemoderniseerd, maar je voelt je met de vloer van keien en het gebruik van veel hout terug in de tijd.

De hut Turbacz speelde inderdaad een belangrijke rol tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vooral als schuilplaats voor Poolse partizanen en verzetsstrijders die vochten tegen de nazi-bezetting. Het diende als onderdak en opslagplaats voor wapens, voedsel en andere benodigdheden voor de partizanen. Hut Turbacz was cruciaal voor het overleven van de verzetsstrijders, vooral tijdens de wintermaanden wanneer de omstandigheden in de bergen zwaar waren. Hun acties droegen bij aan de verstoring van de Duitse militaire logistiek en hielpen de bredere Poolse verzetsbeweging.

De hut stamt uit de jaren ’20 van de vorige eeuw, maar werd tijdens een eerste brand in 1933 verwoest. Na opbouw woekerde er in 1943 weer een brand; vermoedelijk aangestoken door de partizanen zelf, om te voorkomen dat de Duitsers de plek en de goederen in beslag konden nemen. De huidige hut dateert uit 1958, maar ademt nog volop de veel oudere sfeer. Mede door het museum dat zich erin bevindt.

Vroeger stond de Turbacz-berg bij de lokale bevolking bekend als Kluczki. In 1790 maakten cartografen, die aan de kaart van de Pools-Oekraïense streek Galicië werkten, een fout door het dorp Niedzwiedz op de locatie van de piek te plaatsen, wat in de 19e eeuw tot naamsverwarring leidde. Het woord Turbacz zelf is waarschijnlijk van Walachijse oorsprong, afkomstig van het Roemeense woord turbă, wat “turf” betekent.

Monumenten en ruïnes

Ook de berghut Pod Barania Góra in Beskid Slaski aan de westzijde van de Main Beskid Trail heeft een historisch museum bij de hut. Langs de trail zijn er ook verschillende historische monumenten en plaatsen van belang, zoals vele ruïnes van bunkers en loopgraven uit de Tweede Wereldoorlog. Behalve de berghut Turbacz hebben meerdere berghutten langs de route gediend als schuilplaats tijdens de Tweede Wereldoorlog of hebben anderszins een historische betekenis. Diverse pamfletten aan een wand geven vaak al een indicatie.

Op dag 14 is het even klimmen naar de top Rotunda, en daar word ik verrast door pompeuze torens. Het is een Eerste Wereldoorlog-begraafplaats, dat door de indrukwekkende graftombe-monumenten en de inrichting ook wel necropolis genoemd wordt. Het is de eerste van de Beskiden die op het monumentenregister kwam.

Verhouding Polen en Oekraïners

Vele Polen openden hun huizen voor gevluchte Oekraïners de afgelopen jaren, maar de verhouding tussen Polen en Oekraïners is wel eens anders geweest. Dat werd pijnlijk duidelijk in Operatie Wisla/Akcja Wisła; een militaire operatie uitgevoerd door de Poolse autoriteiten in 1947, gericht op het verplaatsen van de Oekraïense minderheid in Polen. Ongeveer 140.000 Oekraïners, inclusief Lemko’s, Boyko’s, en andere oostelijke Slavische minderheden uit het zuidoostelijke deel van Polen werden verplaatst naar het noordelijke en westelijke deel van het land, dat na de Tweede Wereldoorlog van Duitsland was overgenomen. Het werd door velen gezien als een etnische zuivering en het zorgde voor een flinke – en nog steeds zichtbare – ontvolking in de oostelijke Beskiden. In 1990 maakte de Poolse Senaat een officiële verontschuldiging, die de Poolse president Kwaśniewski in 2002 herhaalde.

Als ik de topbeklimming van Smerek inzet, is het ineens druk. Ik zie meerdere wandelaars met volle bepakking. Eerst een paar, maar even later passeer ik er tientallen. Ze zien er militair uit, maar ik ben toch aarzelend. Hun kleding is niet uniform. Het blijken paramilitairen. Na een paar weken ben ik de hoogtemeters en mijn bepakking gewend, maar zij hebben het zichtbaar zwaar. Ze hangen geregeld over hun wandelstokken en zo nu en dan moet ik er over eentje heenstappen die uitgeteld midden op het pad ligt. De brandende nazomerzon die vrij spel heeft, maakt de pittige klim ook niet makkelijk. Op de top tref ik naast een fenomenaal uitzicht over verstrekkend berglandschap en Bieszczady-wildernis een groot kruis. Het is er in 2018 ter herdenking van de honderdste verjaardag van het herwinnen van de onafhankelijkheid van Polen neergezet.

Natuur

Rond de Smerek-top in Bieszczady kun je de vrij bijzondere kleinbloemige zegge en de Oost-Karpatische erwt vinden. En hoe meer ik naar het oosten loop, hoe vaker ik waarschuwingsborden voor beren tegenkom. Ze zijn mensenschuw en laten zich niet snel zien, maar een gewaarschuwd mens telt voor twee. Ook heeft Polen zo’n 200 lynxen. Al is het zelfs voor boswachters een extreme zeldzaamheid om er één te zien, vertelt een uitgebreid informatiebord over lynxen me, onderweg naar de Barania Góra-top. Ook wisenten leven er, na ze sinds 1929 weer beschermd zijn. De vele oerbossen, beschermde gebieden en lage bevolkingsdichtheid, met name in Bieszczady, levert een ruime biodiversiteit en maken het gebied een goede leefomgeving voor wild.

Verder is het een bont gezelschap van wolven, vossen, zwijnen, herten, reeën, wilde paarden, verschillende soorten kikkers en salamanders, hazelworm, de gladde slang en adders en nog veel meer. Boven je kun je de grote en kleine steenarend en de slechtvalk treffen, uilen zoals de oehoe kun je ‘s nachts horen. Het hazelhoen is een schuwe bosvogel die in Nederland al decennia niet meer gesignaleerd is, maar nog wel voorkomt in de dichte bossen van de Beskiden. En als je echt veel geluk hebt, kun je de lutra, een zeldzame Europese otter, of een zwarte ooievaar spotten. Deze zeldzame vogel neemt juist in Polen in aantallen toe.

Pools paddenstoelenparadijs

Ik schrik op als ik geluid vanuit het bos hoor. Krakende takjes, geritsel. Ik tuur het bos in, maar er is niks te zien. Dan schrik ik nogmaals op als er plots iemand argeloos voor me uit de bosjes wandelt. Ik kijk naar zijn hand. Een rieten mandje. Ah!

De bossen langs de Main Beskid Trail zijn een paradijs voor paddenstoelenliefhebbers, met soorten zoals eekhoorntjesbrood en vliegenzwammen. Dit zie je ook terug in de rijke plukcultuur in het najaar; dan is het pad minder bevolkt door wandelaars, maar des te meer met lokale bevolking met mandjes. In de bossen en langs het pad groeien bosbessen en veenbessen weelderig. In de berggebieden zijn er volop wilde bloemen zoals de gentiaan en edelweiss, de inheemse Poolse anjer Dianthus compactus vind je in Bieszczady. Dit is het laatste berggebied van de trail en een fenomenale afsluiter vol vergezichten.

Ook al zou je je nergens in verdiepen, dan is het nog steeds een indrukwekkende route als je alles op je af laat komen; je pikt gaandeweg diverse dingen mee die het een rijke trail maken waar je veel kan leren. Heb je een voorkeur voor een van de onderwerpen en duik je erin, dan kun je je hart ophalen en ontdek je de vele lagen in deze trail. Het wordt dan vooral een bijzondere ontdekkingstocht. En dat maakte de Main Beskid Trail zo fascinerend, veel meer dan dat het toevallig met een ruime 500 km de langste trail van Polen is.

Meer info Main Beskid Trail, zie Polen.travel/nl.

Shanna Bussink

Shanna Bussink is wildernisgids en heeft als solohiker vele paden betreden. Onder haar trailnaam Rayu bereid ze hikers fysiek en mentaal voor op hun trektocht. Kijk voor meer informatie op hikenbeginthier.nl en sterkerinjewandelschoenen.nl.