De revival van de leisteendorpjes

TEKST EN FOTO'S Stefan Maas

In Centraal-Portugal hebben vervallen leisteendorpjes een comeback gemaakt. Voor wandelaars zijn het prima uitvalsbases voor rondwandelingen door de ruige natuur.

Een van de gasten van Cerdeira zit deze avond alleen op een leistenen pad aan de rand van het dorp. Voorzien van een fles rode wijn, maar dat is in wijnminnend Portugal allesbehalve vreemd. De halve avond brengt hij door met… luisteren. Rondom het bergdorpje burlen de mannetjesherten. Inderdaad, de herfst is begonnen en dus is de bronst aangebroken in de Portugese bergen.

Cerdeira is een van de 27 plaatsjes in het Lousã- en Açor-gebergte die tot de lijst van ‘leisteendorpjes’ behoren, simpelweg omdat ze uit leisteen bestaan. Én het is een schoolvoorbeeld hoe zo’n dorpje een tweede leven kan krijgen. 16 huisjes zijn er inmiddels opgeknapt, een tiental staat er nog vervallen bij.

Toeristen in de leisteendorpjes

Maar belangrijker nog, het in 1977 verlaten dorp heeft weer inwoners. Negen opgeknapte huisjes worden verhuurd aan toeristen en zo’n acht families verblijven hier een deel van het jaar. Er zijn warempel zelfs een café, een galerie en een atelier aanwezig in het mini-dorp. Cerdeira nodigt ook kunstenaars uit om er een tijdje te werken aan hun eigen projecten. Voor workshops en andere creatieve activiteiten beschikt het over een apart gebouw, een huis der kunsten.

De Duitse Kerstin Thomas leidt ons de volgende ochtend rond. Ze was in 1988 een van de initiatiefnemers om Cerdeira geleidelijk nieuw leven in te blazen. De oorspronkelijke bewoners hielden van hun dorp, maar de jongeren trokken er in de jaren vijftig en zestig weg, op zoek naar werk in de stad, waarbij ze onbedoeld het lot van het leisteendorpje bezegelden.

Haar betrokkenheid bij een verlaten dorp is niet zo vreemd: de plek heeft iets magisch. De entree is via houten bruggetje bij een pruttelend fonteintje. Daarna volgt er een wirwar van leisteenstraatjes en prachtige uitzichten over de vallei. Voor auto’s is hier geen plek: die staan op het parkeerterreintje voor het dorp.

Bergkids

We lopen het dorp uit en volgen de route die de kinderen van Cerdeira ooit liepen, een tocht van 3 km naar de school in het volgende dorp. Het is niet meer dan een ongelijk, smal pad. De begroeiing slokt ons al snel op, varens en eucalyptusbomen omringen ons. Een relatief makkelijke tocht in droge omstandigheden, maar niet als het regent. De ‘bergkids’ van destijds hoefden zich in ieder geval niet druk te maken over een gebrek aan beweging.

Casal de São Simão

Het verhaal van Cerdeira staat niet op zichzelf. We wandelen naar Casal de São Simão, dat zich verstopt in de groene heuvels. Het is een leisteendorp met welgeteld één straat. Maar wat voor een straat! De huizen zijn eigenhandig en met liefde opgeknapt door de nieuwe bewoners, gemodelleerd naar het oorspronkelijke ontwerp. Hier zijn het niet zozeer kunstenaars, maar stadsbewoners die dit dorpje van de ondergang hebben gered door er een tweede huis te kopen.

Het is als het ware een omgekeerde urbanisatie, horen we in het plaatselijke restaurant Varanda do Casal. Het gaat niet alleen om tweedehuisbezitters, ook trekken jonge mensen weg uit de stad, moe van de dagelijkse ratrace, de drukte en lange uren op kantoor. Ze beginnen op het platteland een winkeltje, gaan boeren of wat dan ook. En het Portugese platteland biedt daarvoor nog meer dan genoeg ruimte.

Vuurstorm

Vanaf Casal is maar een klein uitstapje naar Ferraria de São João. In 2017 ontsnapte dit leisteendorpje maar net aan de vuurstorm die Centraal-Portugal teisterde. De kurkeiken aan de rand van het dorp voorkwamen dat het vuur oversloeg naar de huizen. Na de bosbranden kwam er flinke kritiek op het bosbeheer in Portugal. Eucalyptusbomen en dennenbomen waren in grote aantallen aangeplant, en juist deze boomsoorten branden bijzonder goed.

Ferraria nam snel maatregelen. In een straal van 500 meter rond het dorp zijn alle eucalyptusbomen en dennen verwijderd. Minder brandbare, inheemse loofbomen als kastanje en eik komen in hun plaats. En die maatregel is geen overbodige luxe. Overal in de regio zien we nog de littekens die de grote branden hebben achtergelaten: van hele bossen is weinig meer over dan zwartgeblakerde skeletten. Tijdens ons verblijf ontvangen we enkele sms’en dat er gevaar is voor bosbranden. Een standaardmelding op basis van de weersomstandigheden, maar toch.

Piódão en Foz de Égua

Bussen met toeristen komen aan op de parkeerplaats van Piódão, een leisteendorp dat echter niet op de officiële lijst van leisteendorpjes staat, maar op de lijst van Historische Dorpen, een aparte categorie. Hoe dan ook, Piódão is gemaakt van leisteen en in de smalle straatjes met de vele trappetjes is het heerlijk ronddwalen. En wil je de omgeving verkennen, dan is er de Piódão Tour, een rondje van 10 kilometer door de bergachtige omgeving.

Het is oktober, maar de factor 30-zonnebrand hebben we vandaag nodig. Onderweg passeren we tal van verlaten leisteenhuisjes. In Nederland zou de sloophamer ze wegvagen, hier maken de elementen ze heel geleidelijk met de grond gelijk. De kleine terrassen voor de landbouw zijn overwoekerd met onkruid, maar de levadas – kleine irrigatiekanalen – transporteren nog steeds water.

Foz De Égua, een leisteendorpje halfweg de route, is de plek waar je even tot rust kunt komen. Er is daar een praia fluvial, een rivierstrand, al ligt er geen zandvlakte maar een grasveld. Een idyllische plek met twee bruggetjes die twee riviertjes overspannen, een Indiana Jones-hangbrug en een zwembad met kristalhelder water dat ontstaan is door de aanleg van een dam. En zo is het zelfs in de Portugese bergen soms handig een zwembroek mee te nemen.

Info:

Centraal Portugal, leisteendorpjes: Centerofportugal.com.
Meer info leisteendorpjes: Aldeiasdoxisto.pt.
Vakantie in Portugal: Visitportugal.com.
Vliegreizen naar Portugal: Flytap.com.