Landlopen in Wortel-Kolonie
Tekst en beeld Stefan Maas
Als een merkwaardige groene oase ligt Wortel-Kolonie bij de Belgisch-Nederlandse grens. Een voormalige landloperskolonie behorend tot het UNESCO Werelderfgoed, waar je moeilijk kunt ontsnappen aan het verleden.
In bezoekerscentrum Kolonie 5-7 staart Henri Louis V. me aan. Een man met scherpe trekken, ingevallen wangen en doffe ogen. Hij meldde zich februari 1951 aan bij de politie in Sint-Niklaas. Henri kent het hoevewerk, maar drinkt ook te veel. De man is aan lager wal gebracht door een vrouw en heeft geen middelen van bestaan.
Wie destijds de straat opging, moest zijn identiteitsbewijs kunnen tonen en voldoende geld bij zich hebben om minstens één brood te kunnen kopen. De sukkelaar die niet voldoende franken op zak had, kon in Merksplas- of Wortel-Kolonie opgesloten worden op basis van de Wet op de Landloperij.
Persoonlijke drama’s
Het bezoekerscentrum in Merksplas-Kolonie beschikt over een hele wand met portretten van zijn landloperscollega’s. Achter elk portret gaat een verhaal en veelal ook een drama schuil. Voor Henri was ‘de Kolonie’ overigens maar een tijdelijk onderkomen. Een jaar later staat hij alweer buiten. ‘Wil knecht worden in een klooster’, vermeldt de tekst aan de achterzijde van zijn foto. ‘Een zuster wil hem helpen’.
Ik ontsnap niet aan het markante verleden van deze gebieden. Op een eerdere fietstocht langs de Belgisch-Nederlandse grens – de Grensroute – keek ik met verbazing naar het landschap, dat eruitziet als een reusachtig dambord. Lange kaarsrechte bosdreven, grote gebouwen, bossen en weilanden. De inrichting is heel anders dan bij andere buitengebieden. En dan de naam Wortel-Kolonie. Een Kolonie voor wie? Die vraag was een reden om hier nog eens terug te komen.
Wortel-Kolonie
Twee jaar na die fietstocht stap ik weer in dit verleden rond via de route ‘Flirten met de grens in de vallei van het Merkske’. Natuurlijk. Wortel- en Merksplas-Kolonie behoorden ooit tot de Koloniën van Weldadigheid, in oorsprong opgericht om paupers uit de steden op te vangen en ze door arbeid op het land een nieuw bestaan en plek in de maatschappij te geven. Wortel was Kolonie nummer 5, Merksplas nummer 7. Vandaar de combinatie 5-7. Het zijn ook de enige Koloniën op Belgisch grondgebied, voorheen de Zuidelijke Nederlanden. De overige vijf Koloniën liggen in de noordelijke provincies van Nederland.
De Koloniën waren een gigantisch sociaal experiment in de 19e eeuw dat al vrij snel op de klippen liep. De ‘paupers’ hadden geen verstand van het boerenbedrijf en soms geen zin om te werken. Bovendien boerden ze op arme gronden, waardoor de opbrengsten te gering waren. Gaandeweg kregen steeds meer Koloniën een onvrij karakter. Het idee van de maakbaarheid van de mens en daarmee ook de maatschappij, had een knauw gekregen.
De Bonte Beestenboel
Ik passeer de gevangenis in Wortel-Kolonie, waar in een vleugel nog steeds twee landlopers verblijven. Ze zijn vrij man, maar kiezen vrijwillig voor een strak geregeld regime met de zekerheid van onderdak en eten. Pas in 1993 werd in België de Wet op de Landloperij afgeschaft, maar niet iedere (ex-)landloper was daar blij mee. Een aantal van hen meldde zich na hun vrijlating weer in de Kolonie en werd opnieuw opgenomen. Even verderop passeer ik de landlopersboerderij, die is omgeturnd tot kinderboerderij De Bonte Beestenboel en een op natuur gericht bezoekerscentrum met de fraaie naam De Klapekster.
Ook Merksplas-Kolonie beschikt over een gevangenis met daarnaast een opvangcentrum voor illegalen. Maar beide Koloniën zijn nu toch vooral groene oases waar je mooi kunt wandelen en fietsen. Maar liefst vijf nachtegalen leven aan de dreef even voorbij de landlopersboerderij, hoor ik. Ik kom twee reeën tegen die brutaal stil op hun hoeven blijven staan bij deze confrontatie. Lepelaars uit Nederland zetten koers naar de vennetjes in het gebied om er te foerageren. En in de schemer kun je vleermuizen langs de bosranden zien scheren.
Open veld
De dreven zijn plots uit het gezichtsveld verdwenen, het pad gaat verder over de Castelreesche Heide. Van besloten bos naar weidse uitzichten. De grens met Nederland komt dichterbij en wordt even later overgestoken. Langs de grens kronkelt het riviertje het Merkske, waar je dus als wandelaar uitgebreid mee gaat flirten. De begroeiing is overdadig langs de zompige oevers. Een knuppelpad met kippengaas moet voorkomen dat de argeloze passant wegzinkt in de nattigheid. Uiteindelijk ontkom je weer aan dat geflirt en stap je zo vanuit de groene jungle een weiland in. Variatie genoeg.
De hemelsluizen gaan open op de terugweg. Twee fietsers staan langs een weg het einde van die bui af te wachten. We hebben pech, de regen blijft aanhouden, ook als ik weer rondstap op de bospaden van Wortel-Kolonie. Het volgende baken op de route is de Kolonie-begraafplaats, die eruitziet als een oorlogsbegraafplaats. Identieke kruisen staan keurig in rijtjes naast elkaar, afwisselend met nummer- en naamplaatjes. Sommige graven zijn anoniem omdat de landlopers bij het binnenkomen in de Kolonie een nummer kregen. Komt ooit nog iemand hun graven bezoeken?
Landloperskolonie 5-7, er kleeft een bijzondere geschiedenis aan. Wie geen onderdak heeft, was misschien beter af in zo’n Kolonie dan onder een brug. De vroegere bewoners kregen hier de gelegenheid te werken en konden zich met de verdiensten zelfs vrijkopen. Aan de andere kant: in de 21e eeuw is het ondenkbaar dat je vastgezet wordt omdat je niet beschikt over geld en onderdak. Ondenkbaar? Nee, toch ook niet. Vertel dat aan de illegalen die even verderop in het opvangcentrum in Merksplas zitten.
Wortel-Kolonie nieuw Werelderfgoed
Wortel-Kolonie is in 2021 opgenomen op de UNESCO-Werelderfgoedlijst, samen met drie koloniën in Nederland: Veenhuizen, Frederiksoord en Wilhelminaoord. In bezoekerscentrum Kolonie 5-7 in Merksplas-Kolonie kom je meer te weten over de geschiedenis van ‘5-7’. Zie ook: Kolonie57.be .
Flirten met de grens
De wandelroute ‘Flirten met de grens in de vallei van het Merkske’ is 11 kilometer lang en loopt door bossen, over heide, langs vennetjes en het grensriviertje het Merkske. Je passeert in totaal vier keer de grens met Nederland. In 2019 kreeg de route de eretitel ‘wandeling van het jaar in de provincie Antwerpen’, op basis van een stemming waaraan 2580 wandelaars deelnamen. Waterdichte schoenen of laarzen zijn aan te raden bij het traject langs het riviertje. Begin- en eindpunt is bezoekerscentrum De Klapekster in Wortel-Kolonie, waar je ook wat kunt eten en drinken.
Download de gpx-track.