Fietsen door Flanders Fields – They will be remembered

Tekst Stefan Maas, beeld Jan D'Hondt Ateljé

Nog tot eind 2024 zijn er in de Westhoek tal van activiteiten in het kader van LANDSCAPES / Feel Flanders Fields. Nieuw ingetekende fiets- en wandelroutes laten je daarbij kennismaken met – soms verborgen – locaties die herinneren aan de Eerste Wereldoorlog.

Het heeft even geduurd, maar na honderd jaar is de boommarter weer terug in de bossen bij Ieper. Een wildspotcamera registreerde het dartelende dier, alsof het een feestje had te vieren. En dat was ook wel zo, symbolisch dan. Ruim honderd jaar geleden zaaide de Groote Oorlog dood en verderf in deze regio, schoot de bossen aan gort, woelde de grond om en veranderde die in een doodse vlakte. De boommarter liet zien dat de natuur opgekrabbeld was na deze ellende. Net zoals de lokale economie en de bewoners van de Westhoek dat decennia geleden al hadden gedaan.

De schaal van die verwoesting is nauwelijks te bevatten. In het In Flanders Fields Museum in Ieper scrol ik door luchtfoto’s op een groot scherm. Ze laten het verschil zien tussen de huidige situatie en die van 100 jaar geleden. Ieper ziet er nu uit als een mooi authentiek historisch stadje, maar die oude luchtfoto’s tonen een maanlandschap met nog een paar ruïnes en geblakerde bomen. Winston Churchill wilde dat Ieper zo zou blijven, als een museumstuk dat voor eeuwig aan de Groote Oorlog zou doen denken. De gevluchte inwoners van Ieper en andere Vlamingen dachten daar anders over. Steen voor steen werd de stad herbouwd, naar het voorbeeld van vóór de oorlog.

Strijd vanuit loopgraven

We fietsen vanuit Ieper langs en over de oude frontlijn, waar gedurende vier jaar oorlogsjaren nauwelijks beweging in was te krijgen. De strijd liep zoals bekend vast in de loopgraven. Massale aanvallen leverden nauwelijks terreinwinst op. Het was de ultieme zinloze oorlog. De parallellen met de strijd in Oekraïne liggen voor de hand. De verwoesting van Bachmoet en Melitopol, de loopgraven en een frontlijn die maar niet verschuift. Een nieuwe oorlog naar het voorbeeld van een oude.

Onze fietsroute van landscapesproject Het Lint, gemarkeerd met gele linten aan bomen naar het liedje ‘Tie a Yellow Ribbon Round the Ole Oak Tree’, voert ons onder meer naar de Duitse begraafplaats in Vladslo. Een grasmaaimachine verstoort er de doorgaans serene rust. De grafstenen liggen plat op de grond. Ze bevatten niet één naam, maar doorgaans wel twintig namen of meer. Het kan niet anders, of de botten van tientallen soldaten liggen hier kris-kras door elkaar. Gedurende honderd jaar is er in de Westhoek enorm gezeuld met stoffelijke resten. Honderden kleinere begraafplaatsen zijn in de afgelopen decennia opgedoekt en de lichamen overgebracht naar verzamelbegraafplaatsen. En buiten die begraafplaatsen liggen waarschijnlijk nog de resten van een kleine honderdduizend overleden soldaten die nooit een graf hebben gekregen in Flanders Fields.

Classicistische architectuur

De sobere begraafplaatsen voor Duitse soldaten vormen een contrast met de fraai aangelegde laatste rustplaatsen voor Britse soldaten, met rechtopstaande grafstenen in een ‘hemels’ aandoende omgeving, vol met koepeltjes, zuilen en andere elementen van de classicistische architectuur. Beroemde architecten uit die tijd tekenden voor het ontwerp ervan. Veruit de meeste begraafplaatsen in de Westhoek zijn Brits, 183 van de 200 meer bepaald. Dat heeft een praktische reden. Omgekomen Britse soldaten werden namelijk in principe niet gerepatrieerd. Een begrafenis thuis was te kostbaar, zeker als de slachtoffers uit het hele Britse imperium afkomstig kunnen zijn.

Even verderop belanden we in de oefenloopgraven van de Duitsers. Een beetje oefenen vooraf kon geen kwaad, moeten die gedacht hebben. Al snap ik niet wat dat voor zin had. De oefenloopgraven raakten een tijdje in de vergetelheid, maar zijn nu in ere hersteld. En bij een volgende stop bezoeken we het kleine Käthe Kollwitz-museum in Koekelare. Het verhaal van deze beeldhouwster is verweven met de begraafplaats in Vladslo: haar zoon Peter is daar begraven. Hij stierf op 17-jarige leeftijd in het Duitse leger, bij een aanval op Diksmuide in 2014. Käthe maakte nadien ‘het treurende ouderpaar’, twee beelden die in Vladslo uitkijken op de honderden graven.

Lange Max

We stappen weer op de fiets, voor een ontmoeting met Lange Max. Of beter gezegd: het platform in de weilanden bij Koekelare waar Lange Max ooit stond. Max was met zijn lengte van ruim 17 meter het grootste kanon uit die tijd en had een bereik tot wel 75 km. Maar Lange Max was vooral gefocust op Duinkerke, zo’n 40 km verderop, waar de Britten zaten. Het duurde 90 seconden voordat een projectiel die plaats bereikte. Het eerste schot van Max was meteen een voltreffer; de manshoge kogel boorde zich in het casino van Malo-les-Bains in Duinkerken, toen het hoofdkwartier van het 15e Britse korps. Lange Max werd ironisch genoeg in 1941 van zijn voetstuk gestoten door de nazi’s en in Duitsland omgesmolten, ongetwijfeld om weer dienst te doen in ander wapentuig. Vlak bij het platform ligt het Lange Max Museum, waar je meer te weten komt over het kanon en Koekelare tijdens WO I.

Oorlogsporen in Flanders Fields

Waar je ook fietst of wandelt in de Westhoek, aan die Groote Oorlog is nooit helemaal te ontsnappen. Maar dat hoeft ook niet. De talloze begraafplaatsen, monumenten, bomkraters en andere littekens van de oorlog creëerden een herdenkingslandschap dat allesbehalve naargeestig is. En ook begraafplaatsen behoren tot het leven van alledag. Sommige zijn fraaie rustplaatsen, waar je prima een broodje kunt eten tijdens een fiets- of wandeltocht.

Onze gids wijst op een levensboom, de plek waar een boer enkele jaren geleden omkwam door ontplofte munitie uit WO I. Ook na honderd jaar heeft de oorlog nog steeds invloed op het heden. Of neem het verhaal van de Canadees John Lambert, een militair die in 1917 sneuvelde en pas in 2016 werd opgegraven. Na al die jaren kon hij nog geïdentificeerd worden aan de hand van DNA-onderzoek en objecten. In 2022 is hij herbegraven in Ieper, in het bijzijn van verwanten. Na bijna een eeuw had deze Onbekende Soldaat zijn naam teruggekregen.

West-Vlaamse Heuvels

Ik dwaal verder door de Westhoek, dit keer solo. De lucht betrekt, de wind trekt verder aan en druppels slaan opeens tegen mijn gezicht. Hoe sterk is de eenzame fietser? Sterk genoeg in ieder geval om de West-Vlaamse Heuvels te overwinnen. De Kemmelberg, Monteberg, Rodeberg, de Zwarteberg. Sommige namen ken ik van de wielerkoers Gent-Wevelgem. Sinds 2017 zijn de zogeheten plugstreets opgenomen in het parcours van die wedstrijd; plattelandswegen bij Ploegsteert die verbonden zijn aan de historie van WO I. Plugstreets is overigens gewoon een verbastering van Ploegsteert, een naam die maar niet lekker uit de Britse monden kwam rollen.

Uiteraard is er fel gevochten om die West-Vlaamse heuvels. Tegenwoordig kun je er, naast oorlogsmonumenten, ook fraaie landschapskunst ontdekken die de sporen van de WO I weer tot leven wekken, zoals de Courbes des émotions bij Wijtschate. Fraai gebogen wilgentakken vormen daar als het ware ogen die uitkijken op bomkraters. Verspreid over de Westhoek zijn in totaal 24 landschapskunstwerken te vinden in het kader van het project LANDSCAPES | Feel Flanders Fields.

Last Post

Uiteindelijk verschijnt de kerktoren van Ieper weer aan de horizon. Hele klassen scholieren lopen er door het centrum tijdens hun educatieve schoolreis. De Groote Oorlog leeft in België veel meer dan in Nederland, dat neutraal bleef. Zit er een houdbaarheidsdatum aan de herdenking van de Eerste Wereldoorlog en de 9 miljoen slachtoffers? Ongetwijfeld. Maar als we bij de Menenpoort in Ieper staan om de Last Post te horen, die dagelijks om 20.00 uur wordt gespeeld ter nagedachtenis van de slachtoffers, is het zo druk dat ik nauwelijks iets van de ceremonie kan volgen. Het zal me verbazen als de Last Post hier over 50 jaar niet meer klinkt. De namen van de omgekomen soldaten, gegraveerd in de ontelbare graf- en herdenkingsstenen in de Westhoek, zullen nog heel lang voortleven.

Info

Kijk voor meer informatie over LANDSCAPES / Feel Flanders Fields op Toerismewesthoek.be

Via die site kun je de fiets- en wandelroutes in digitale vorm oproepen. Ze zijn ook als handige scheurkaart verkrijgbaar bij de Diensten voor Toerisme in de Westhoek en via Shop.westtoer.be. Sommige routes, evenementen en expo’s zijn te bekijken in de ErfgoedApp van FARO. Deze app voorziet je ook van extra informatie.

In het In Flanders Fields Museum in Ieper loopt tot 18 februari 2024 de expo ‘For Evermore’, over de begraafplaatsen van de Eerste Wereldoorlog. Zie: Inflandersfields.be.

Voor de landschapskunst, zie Onzichtbaarlandschap.be.

Verder:
Lange Max Museum
Käthe-Kollwitz Museum
Verhalenkelder stadhuis Diksmuide, expo ‘Liksems’
Project Het Lint

Voor algemene toeristische informatie:

Toerisme Vlaanderen (voor Nederlanders)
Toerismevlaanderen.nl

Toerisme West-Vlaanderen
Westtoer.be
Toerismewesthoek.be

Treinreis (voor Nederlanders)
Nsinternational.com

Fietsverhuur Ieper:
Bikingbox.be